Middeleeuwse ketters inspireren in 1985

In het kielzog van het pausbezoek is in Amsterdam een ketterconcilie gehouden van mensen
op zoek naar "innerlijk christendom"

Een inquisitieleger van 15.000 man belegert in het middeleeuwse Frankrijk , tien maanden lang de "ketterburcht' Montsegur. Op 2 maart 1244 wordt een geheime ingang ontdekt. De Katharen in de burcht worden overvallen en krijgen twee weken de tijd om zich spiritueel voor te bereiden op de dood in de vlammen. Ze worden vervolgd omdat zij een religieus mystieke weg volgen die het gezag van de kerk over hun zielen niet erkent. Er zijn al vele duizenden Katharen uitgemoord. Deze tweehonderd laatsten bieden hun levens tevens als losprijs voor de mensen die hen hebben geholpen bij de verdediging van de burcht, het centrum van hun beweging.

Op 16 maart wacht aan de voet van de Montsegur een enorme brandstapel. Zingend lopen de Katharen het vuur in. Terwijl de vlammen hen verteren, roept een troubadour uit de menigte: "Maar over zevenhonderd jaar zal de laurier weer groen worden! "*

De moord op de Katharen staat historich vast. Of. de voorspelling inderdaad gedaan is, weet men niet zeker. Maar dat er in onze tijd een herleving valt te constateren van "ketterse" spiritualiteit is een feit.

Een van de grote problemen voor kerk en christenen, die door het pausbezoek geactualiseerd zijn, is immers de vraag in hoeverre spiritualiteit gesubjectiveerd mag worden. Kan en mag de gelovige geheel rechtstreeks en verticaal met het goddelijke communiceren of is daartoe de tussenkomst van kerk en priester nodig? Maakt men een gemeenschap rondom een centrale leidersfiguur of kan een kerk bestaan uit democraten die zich rechtstreeks op de werking van de Geest in henzelf beroepen?

Ketters in de middeleeuwen ageerden tegen de luiheid, de rijkdom en het machtsmisbruik van de priesterstand in die tijd. Kluizenaars en zwervende groepen mannen en vrouwen - zoals de begijnen en begarden - leefden sober - vaak onder gelofte van armoede - onderhielden nauw contact met de bevolking, waren elkaars gelijken en erkenden geen geestelijke autoriteit boven en buiten hen, behalve God.

 HAN STIEKEMA ...proberen adequaat te reageren vanuit de innerlijke stilte...

Intussen is de kerk gewend geraakt aan toenemende mondigheid van haar leden. Protesten tegen ongewenste benoemingen van kerkelijke leiders beginnen, althans in onze streken, een normale reactie tegen autoritair eenrichtingsverkeer te vormen. Maar dat steeds meer gelovigen zich innerlijk van het kerkelijke gezag - niet altijd van de kerk als gemeenschap - losmaken en de stem van hun geweten als eigen leidraad gaan volgen, is veel zorgwekkender voor de kerk als instituut.

Die zorg straalde ook van de Paus af bij zijn recente reis door de Benelux. Hij sprak onder meer over de noodzaak van gewetensvorming, waar iedereen het met hem over eens kon zijn. Maar waar de Paus deze vorming, als een soort permanente educatie, en het toezicht op de gewetens in handen van de kerk legt, scheiden zich de wegen. Men kan hier en daar horen dat voormalige of nog praktiserende katholieken zich voldoende gerijpt voelen om op de eigen innerlijke stem te vertrouwen. Zij menen God "binnendoor" te horen. Eenzelfde ervaring van rechtstreekse communicatie met het goddelijke als waarop een aantal ketters uit vorige eeuwen zich beriepen. Alleen is het in onze tijd meer een symptoom van een algemeen en massaal individueringsproces dat in de laatste decennia versneld om zich heen grijpt.

Er is sprake van een historische en onomkeerbare ontwikkeling naar steeds groter en bewuster individualiteit. Of men dat juist vindt of niet: het gebeurt. De angst van kerken om hun greep op het innerlijk van de gelovigen te verliezen, is dus verklaarbaar. In het kielzog van het pausbezoek ziet men nu allerlei stellingnamen rondom de functie van de kerk als geestelijke autoriteit.

In Amsterdam is vorig weekeinde een bijeenkomst gehouden van mensen die het "subjectief geloven" voorstaan. Met verwijzing naar de omgekeerde wereld was het 't Eerste Nederlandse Kettersconcilie genoemd. Initiatiefnemer Han Stiekema wilde de deelnemers in contact brengen met de spirituele wortels van het "innerlijke christendom", die in onze eigen cultuur aanwezig zijn, maar - volgens hem - door de massale uitroeiing van ketters vrij wel onbereikbaar zijn geworden.

Het programma van 18 en 19 mei in de Kosmos omvatte inleidingen over middeleeuwse ketterbewegingen, door dr. S. Zilverberg en Han Stiekema, en over de mystiek van Eckehart door Frans Maas, de opvoering van Hadewych - een stuk over de Zuidnederlandse mystica door Apostolos Panagopoulos - muziek, innerlijk gebed volgens middeleeuwse meditatiemethoden, en "middeleeuws swingen". De "oorspronkelijke ervaring" was een belangrijk gespreksthema. Welke innerlijke impulsen krijg jij zelf, welk godsbeeld is het jouwe, hoe verandert het? Op welke wijze werkt de Geest in jouw leven en relaties? Daarnaast was er aandacht voor de vraag of de kerkelijke ketterjacht in vroeger eeuwen schade heeft aangericht in de collectieve ziel van de westerse mens. Zitten wij nu nog met de gevolgen? Men wees op de onderdrukking door de officiele kerk van de eigen ervaring, de spontane lichamelijkheid en erotiek, die volgens veel ketters juist wegen waren naar God. Zou, zo vroeg men zich op het kettersconcilie af, hernieuwde studie van de spirituele scholingsgang en mystiek van ketters genezend kunnen werken op de hedendaagse geloofsbeleving?

Arts en groeiend kenner van Westeuropese mystiek, Han Stiekema, ziet in een nieuwe kennismaking met het ketterse verleden een antwoord op de vraag: waar vinden mensen een nieuwe geestelijke inspiratiebron als zij niet of niet meer bij een kerk behoren en toch een mystieke weg willen gaan?

Ik heb hem mijn twijfel voorgelegd: is het niet onvoorzichtig en zelfs gevaarlijk om jonge mensen te verwijzen naar hun eigen innerlijke ervaring als belangrijkste spirituele autoriteit? Moet men niet al enigszins geestelijk gevormd en volwassen zijn om te kunnen onderscheiden tussen eigen stemmingen en reacties en de inwerking van Gods Geest? Oudere mensen die nu hun hoogsteigen spiritualiteit beleven, eventueel tegen paus en bisschoppen in, zijn vaak in hun jeugd door een kerk gevormd. Zij werden aan de hand van een kerkelijke leer het geestelijk gebied binnengeleid. Kan men dat missen? Een kerkelijke gemeenschap met duizenden jaren ervaring in scholing, riten en initiaties, legt die niet een onmisbare voedingsbodem voor een steeds persoonlijker wordende spiritualiteit?

Stiekema, 43, groot, blond, bewust levend onder het minimum, kreeg zijn eigen scholing in de Europese christelijke traditie en in het zenboedhisme. Via een rooms-katholieke jeugd, een studie medicijnen gecombineerd met acties in de kabouterbeweging, een praktijk als homeopathisch arts en natuurgenezer in Drenthe en voortdurend lezen en zoeken, vond hij eindelijk waarom hij het gevoel had "dat er een verdieping in me leeg stond". Een lezing van Han Fortmanns Oosterse Renaissance, stimuleerde hem naar India te gaan. Tien dagen Poona en het was gebeurd. Huidige bezwaren tegen Bhagwan Shree Rajneesh even opzij schuivend, erkent Stiekema aan deze man fundamentele inspiratie te hebben opgedaan. Hij ging vervroegd terug naar Nederland, sloot zijn huwelijk af, gaf zijn praktijk op en ging sober en mediterend leven "in dienst van het spirituele": "Ik kan het niet minder pathetisch zeggen."

Zonder vast adres trok Stiekema het land door, als een soort hagepreker meditatielessen gevend. Hij organiseerde vredeswandeltochten van Hilversum naar Maastricht, waarbij de deelnemers vastend en mediterend 30 kilometer per dag aflegden, trok met groepen vastend en dansend rondom Den Haag als ware het een eigentijds Jericho en bestudeerde de werken van middeleeuwse mystieken..Vele weken achtereen trok hij zich terug op een Amsterdams kamertje om Zen te beoefenen: "Ik zat de hele dag mijn intellectualistisch verbale bagage te verliezen. Ik kwam alleen uit de lotuszit om naar de wc te gaan."

Sinds een half jaar is hij weer volop in actie en zegt zich nu voortdurend volbewust te zijn van zichzelf en alles om hem heen, proberend adequaat te reageren vanuit de innerlijke stilte.

Binnenkort komt er van Stiekema een vertaling met inleiding uit van het werk van de middeleeuwse mystica Beatrijs van Nazareth en start zijn Stichting "Ontwaken in het Westen" (NB. Nu niet meer bestaand) een briefkaartenactie om van de NOS gedaan te krijgen dat in de dagelijkse journaals een Goed Nieuws rubriek wordt opgenomen: "In alle sectoren van de maatschappij komen nieuwe inzichten op omtrent kosmos, mens, natuur en samenleving en daar horen we veel te weinig over. Je zou die positieve ontwikkelingen regelmatig in de media moeten signaleren."

Hij is van plan honderdduizend adhesiebetuigingen te verzamelen en stapt daartoe eind deze maand weer op de fiets voor een zwerftocht door zomers Nederland.

Je kunt hem onmiddellijk herkennen aan zijn zwarte Volendammerbroek. Het kledingstuk uit Hollands verleden is zowel 's zomers als 's winters te dragen vanwege de ruimvallende snit en ingebouwde ventilatiegaten en dus praktisch en goedkoop, vindt deze Amsterdamse mysticus anno 1985. In zijn autobiografische boekje Lied van Vol-Ledigheid beschrijft hij zijn innerlijke ervaringen.

Een ketterse vrouw gaf hem inzichten die hem nu nog dragen: "Bij Martin Buber las ik over Schwester Katrei. Ze zei: 'Ik ben goddelijk, ik herken God in mij'. Je wordt zelf omgevormd in de ervaring van het goddelijke. Je godsbeeld verdwijnt. Dat mocht niet van de kerk. Maar het is toch de bedoeling van het boeddhisme dat je een Boeddha wordt in plaats van een boeddhist? Dus moeten wij Christus worden."